Çar hakimiyətinin I828-ci il 2I mart tarixli dekretilə Erməni vilayəti tərkibində İrəvan əyaləti (provinsiyası), Naxçıvan əyaləti və Ordubad dairəsi, onların tərkibində isə mahallar (nahiyələr) yaradılmışdır.
Bu mahalların təşkilində çay hövzələrinin əraziləri əsas meyar kimi nəzərdə tutulurdu. Aşağıda verilən siyahının sağ tərəfində həmin mahalların ərazisinə uyğun gələn Ermənistan SSR-in inzibati vahidləri göstərilir. Mahalların ərazisini Sovet dövrünün inzibati ərazi bölgüsü üzrə xır‑
dalamaqla məqsəd keçmiş mahallarda və sonra yaranmış rayonlarda
azərbaycanlıların yerləşməsi və sayı haqqında ətraflı məlumat verməkdir:
1.Qırxbulaq mahalı ərazisində - Kotayk-Abovyan rayonu
2.Zəngibasar mahalı ərazisində - Masis rayonu
3.Gərnibasar mahalı ərazisində - Artaşad rayonu
4.Vedibasar mahalı ərazisində - Ararat rayonu
5.7. Dərəkənd- Parçenis mahalı ərazisində - Əştərək və Araqadz rayonları
6.Saatlı mahalı ərazisində - Hoktemberyan rayonunun bir hissəsi
7.Talin mahalı ərazisində - Talin rayonu
8. Sərdərabad mahalı ərazisində - Hoktemberyan rayonu
9.Karpibasar mahalı ərazisində - Eçmiadzin rayonu və Əştərək rayonunun
bir hissəsi
10.Abran mahalı ərazisində - Nairi (Abaran) rayonu
11.Dərəçiçək mahalı ərazisində - Hrazdan rayonu
12.Göyçay-Göyçə mahalı ərazisində-Kamo,
Vardenis, Martuni rayonları yaranmışdır.
13.Seyidli və Axsalı mahalı - Əştərək, Talin, Abaran rayonlarının
həmsərhəd ərazisidir.
14. Şərur mahalı - Naxçıvan MR (Sədərək rayonu) ərazisinə düşür.
15.Sürməli mahalı - Araz çayının sağ sahili, hal-hazırda Türkiyə ərazisidir.
Naxçıvan əyaləti tərkibində 5 mahal, o cümlədən Dərələyəz mahalı təşkil olundu ki, bu da sonralardan Şərur mahalı ilə birləşdirilərək Şərur-Dərələyəz qəzası adı ilə İrəvan quberniyası tərkibinə daxil edildi. Müasir Yeğeqnadzor( əvvəllər Keşişkənd, sonra Mikoyan) və Vayk (əvvəllər Paşalı, sonra Əzizbəyov) rayonlarının ərazilərinə uyğun gəlir. Qəzanın Şərur bölməsi Naxçıvan MR ərazisinə düşdüyündən onun haqqında müfəssəl məlumat verilmir. Bu yazıda söhbət yalnız Ermənistan SSR ərazisinə daxil edilən bölgələr haqqında gedəcəkdir.
Çar Rusiyasının hakim dairələri qələbədən dərhal sonra ələ keçirtdikləri “qənimətin inventarizasiyasını” - 183I-ci ildə ərazidə olan əhalinin siyahıya alınmasını təşkil etdilər. 1 saylı cədvəldə İrəvan xanlığı ərazisində daimi yaşayan azərbaycanlı və erməni əhalisinin sayı haqqında 183I-ci il üzrə məlumatlar verilir. Ermənistan SSR ərazisinə düşən ərazi nəzərdə tutulduğuna görə Naxçıvan, Sürməli və Şərur mahallarının əhalisi buraya daxil edilməmişdir.
Təkcə 1826-1828-ci illərin Rusiya-İran müharibəsi zamanı İrəvan xanlığı ərazisində azərbaycanlılar yaşamış 420-dən çox kənd dağıdılmiş, bir çox kəndlərin adları tarix səhifəsindən silinmişdir. Bu dağıdılan, əhalisi bütünlüklə məhv edilən və didərgin düşən kəndlər İrəvan istiqamətində hücuma keçən rus qoşunlarının yolu üstündə olmuşdur. Beləliklə, İrəvan şəhərinin zəbt edilməsi on minlərlə azərbaycanlı əhalinin məhv edilməsi həsabına başa gəlmişdir.
Təqribi həsablamalara görə, dağıdılmış kəndlərdə ən azı 30-40 min nəfər azərbaycanlı əhali yaşamışdır. Tabiidir ki, ınüharibənin teatr məydanına çəvrilən ərazidə qalan kəndlərdə də xeyli adam tələf olmuş, doğum azalmış, əhalinin xilas olmuş hissəsi yurd-yuvalarını tərk edib başqa ölkələrə üz tutmuşdur. Bunlar da nəzərə alınsa Rusiya tərəfindən ilhaq edilməsi ərəfəsində İrəvan xanlığı ərazisində ən azı 130-150 min nəfər azərbaycanlı əhalinin yaşadığı aşkarlanır.