Həbib Rəhimoğlu

SİLİNMƏZ ADLAR,
SAĞALMAZ YARALAR

 

MÜNDƏRİCAT

Müəllif haqqında

Ön söz

AZƏRBAYCANLILAR ERMƏNİSTAN SSR ƏRAZİSİNDƏ

ERMƏNİSTAN RESPUBLİKASI ADLANAN ƏRAZİDƏ AZƏRBAYCANLILAR YAŞAMIŞ KƏNDLƏR

Ermənistan SSR-də azərbaycanlılar yaşamış rayonlar

CƏDVƏLLƏR

XƏRİTƏLƏR

ERMƏNİSTAN SSR ƏRAZİSİNDƏ AZƏRBAYCANLILAR YAŞAMIŞ KƏNDLƏRİN RAYONLAR ÜZRƏ TƏSNİFATI

SON SÖZ ƏVƏZİ

 

 

Ermənistan SSR-də Azərbaycanlılar yaşamış rayonlar

1996-cı ildə Ermənistan Respublikasında rayon bölgüsü ləğv edilib və ərazi 10 marza, yəni vilayatlərə bölünüb: Araqatsotn, Ararat, Armavir, Vayots Dzor, Geğarkunik, Kotayk, Lori, Sünik, Tavuş, Şirak və marz hüquqlu Yerevan. Beləliklə, demək olar ki, İrəvan xanlığı dövrünün inzibati-ərazi bölgüsü bərpa edilib, yalnız ”mahal” sözü “marz” ilə əvəz olunub. Yeri gəlmişkən, “mərz” türk sözüdür və “əkin yeri” mənasını daşıyır. Bu kitabda ona görə Ermənistan SSR-nin inzibati vahidləri göstərilir ki, azərbaycanlılar 1988-ci ildə oradan qovulana gədər o dövrün adlarını daşıyan ərazilərdə yaşayıblar. Bununla əlaqədar aşağıda marzlar üzrə deyil, Ermənistan SSR-nin rayonları üzrə məlumatları veririk.

 

ABOVYAN rayonu ( hazırda Kotayk marzının tərkibindədir) –qədim adı Ellər. Bu Ermənistan ərazisində ən qədim türkmənşəlı toponimdir. Er.əv. VIII əsrin Urartu mənbəsində qeyd olunur. 1930-cu ildə təşkil olunub. 1930-1961-ci illərdə Kotayk, sonra Abovyan, 1990-cı ildən yenidən Kotayk rayonu adlandırılıb. 1931-ci ildə 204, 195-cu ildə 204, 1970-ci ildə 198 nəfər azərbaycanlı yaşayıb. Bu, ümumi rayon əhalisinin müvafiq surətdə 3,1, 0,6 , 0,3 faizinə bərabərdəir. 1931-ci ildə azərbaycanlılar yaşamış 17 kənd olub, bu rəqəm 19986-cı ildə 0-a enib.

 

AMASİYA RAYONU (hazırda Şirak marzının tərkibindədir) –qədim adı Ağbaba. Qərbdən Türkiyə ilə, cənubdan Gürcüstan ilə həmsərhəddir. 1930-cu ildə təşkil olunub. Azərbaycanlı əhalisi 1931-ci ildə 8824, 1959-cu ildə 9261, 1970-ci ildə 15002 nəfər təşkil edib. Bu, rayon əhalisinin müvafiq surətdə 70,3 faizinə, 70,6 və 80,9 faizinə bərabərdir. Rayonda 1931-ci ildə 26, 1986-cı ildə 19 azərbaycanlı kəndi olub.

 

ARARAT RAYONU (hazırda Ararat marzının tərkibindədir) - Qərbdən Türkiyə ilə, cənubdan Naxçıvan ilə həmsərhəddir. 1930-cu ildə təşkil olunub. 1930-1968-ci illərdə Vedi, 1968-ci ildən Ararat rayonu adlanıb. Rayonda 1931-ci ildə 10524 nəfər, 195cu ildə 5559 nəfər, 1970-ci ildə 85,1 nəfər azərbaycanlı yaşayıb. Bu, rayon əhalisinin müvafiq surətdə 48, 8, 14,4 və 12, 2 faizinə bərabərdir. 1931-ci ildə 50, 1986 –cı ildə 4 azərbaycanlı kəndi olub.

 

ARTAŞAT RAYONU (hazırda Ararat marzının tərkibindədir)- 1930-cu ildə təşkil olunub. Qərbdən Türkiyə ilə həmsərhəddir. 1930-1945-ci illərdə Qəmərli adlanıb ki, bu ad qədim terkmənşəli tayfanın adını əks etdirir. Rayonda 1931-ci ildə 3410 nəfər, 1959-cu ildə 210 nəfər, 1970-ci ildə 300 nəfər azərbaycanlı yaşayıb. Bu, rayon əhalisinin ( 92,5 min nəfər) müvafiq surətdə 10,2 , 0,4 , 0,4 faizinə bərabərdir. 1931-ci ildə azərbaycanlılar yaşamış 29 kənd olub. Bu rəqəm 1986-cı ildə 0-a enib.

 

EÇMİADZİN RAYONU (hazırda Armavir marzının tərkibindədir) -respublikanın qərbində yerləşir, cənubdan qədər azərbaycanlı yaşayıb. Azərbaycanlılar yaşamış kəndlərin sayı 1931-ci ildə 7; 1986-cı Türkiyə ilə həmsərhəddir. 1930-cu ildə təşkil olunub. 1827-ci ildə Eçmiadzin, 1940-ci ildən Vağarşabat, 1945-ci ildən Eçmiadzin, hazırda yenidən Vağarşabat adlanır. Bu rayonda 1931-ci ildə 1029 nəfər, yəni ümumi rayon əhalisinin 3,5 faizi ildə isə 0 olub.

 

ƏŞTƏRƏK (hazırda Araqatsotn marzının tərkibindədir) - 1931-ci ildə təşkil olunub. Bu rayonda 1931-ci ildə 912, 1959-cu ildə 171, 1970-ci ildə 111 nəfər azərbaycanlı yaşayıb. Bu, rayon əhalisinin müvafiq surətdə 2,8; 0,4 və 0,2 faizinə bərabərdir. 1931-ci ildə 12 kənddə azərbaycanlılar yaşayıb. 1986-cı ildən azərbaycanlı əhali yaşayan kənd qalmamışdır.

 

GORUS RAYONU (hazırda Sünik marzının tərkibindədir) – respublikanın şərqində yerləşir, Azərbaycanla həmsərhəddir. 1930-cu ildə təşkil olunub. İndi Qoris adlanır. Azərbaycanlı əhalisi 1931-ci ildə 452 nəfər, 1959-cu ildə 801 nəfər, 1970-ci ildə 1184 nəfər olub. Bu, rayon əhalisinin müvafiq surətdə 1,7; 2,7 ; 3,4 faizinə bərabərdir. Gorus şəhərində 1959-cu ildə 38 nəfər, 1970-ci ildə 57 nəfər azərbaycanlı yaşayıb. 1931-ci ildə 5 , 1986-cı ildə 3 kənd azərbaycanlı kəndi idi.

 

HOKTEMBERYAN RAYONU (hazırda Armavir marzının tərkibindədir) – qədim adı Qurduqulu. Türkiyə ilə həmsərhəddir. 1930-cu iildə təşkil olunub. Müxtəlıf vaxtlarda Sərdarabad, Armavir, Hoktemberyan adlandırılıb. 1992-ci ildən rayona Armavir adı verilib. 1931-ci ildə 1187 nəfər azərbaycanlı əhalisi olub, bu da rayon əhalisinin 4,6 faizini təşkil edib. Azərbaycanlılar yaşamış kəndlər 1931-ci ildə 6, 1986-cı ildə 0 olub.

 

HRAZDAN RAYONU (hazırda Kotayk marzının tərkibindədir) - respub¬likanın mərkəzi bölgəsində, qədim Dərəçiçək mahalının ərazisində 1930-cu ildə Axta rayonu adı ilə təşkil olunub. 1959-cu ildən rayona Hrazdan adı verilib. 1931-ci ildə 1859, 1959-cu ildə 1779, 1970-ci ildə 2089 nəfər azərbaycanli əhalisi olub. Bu da rayon əhalisinin müvafiq surətdə 3,6; 6,9; 4,9 faizinə bərabərdir. Azərbaycanlılar yaşamış kəndlər 1931-ci ildə 9, 1986-cı ildə 0 olub.

 

İCEVAN RAYONU (hazırda Tavuş marzının tərkibindədir)- qədim adı Karvansara. Respublikanın şimal-şərqində Azərbaycanla həmsərhəddir. 1930-cu ildə təşkil olunub.1931-ci ildə 1508 nəfər, 1950-cu ildə 2120, 1970-ci ildə 3022 nəfər azərbaycanlı yaşayıb .Bu, rayon əhalisinin müvafiq surətdə 5,6; 7,6; 8,1 faizinə bərabərdir. İcevan şəhərində 1959-cu ildə 64 nəfər, 1970-ci ildə isə 48 nəfər azərbaycanlı yaşayıb. Azərbaycanlılar yaşamış kəndlərin sayı 1931-ci ildə 7, 1986-cı ildə 6 olub.

 

KAMO RAYONU (hazırda Geğarkunik marzının tərkibindədir) - qədim adı Kəvər Xəzərlərin Kəbər tayfasının adı ilə bağlıdır. Respub¬likanın mərkəzində yerləşir. 1930-cu ildə təşkil olunub. 1930-1959-cu illərdə Nor-Bayazet, 1959-cu ildən Kamo, hazırda Qavar adlanır. 1931-ci ildə 982, 1959-cu ildə 200, 1970-ci ildə 56 nəfər azərbaycanli əhalisi olub. 1931-ci ildə bu ra¬yon əhalisinin 2,9 faizinə bərabər idi. Azərbaycanlılar yaşamiş kəndlərin sayı 1931-ci ildə 7, 1986-cı ildə 0 olub.

 

KRASNOSELSK RAYONU (hazırda Geğarkunik marzının tərkibindədir) –qədim adı Çəmbərək (Azərbaycan türkçəsində “dağ döşündə böyük hamar yer” mənası daşıyır).1920-ci ildə Mixaylovka, 1937-ci ildə Xl Qızıl Ordunun şərəfinə Krasnoselo, 1972-1991-ci illərdə Krasnoselsk adlandırılıb. 1991-ci ildən yenidən Çəmbərək adı verilib. Respublikanın şərqində Azərbaycanla həmsərhəddir. 1931-ci ildə 7373, 1959-cu ildə 9283, 1970-ci ildə 13352 nəfər azərbaycanli əhalisi olub. Бу, район ящалисинин мцвафиг сурятдя 23,5; 38,7; 50,8 faizinə bərabərdir.Azərbaycanlılar yaşamış kəndlar 1931-ci ildə 13, 1986-cl iildə 13 olub.

 

QAFAN RAYONU (hazırda Sünik marzının tərkibindədir) - respublikanın cənub-şərqində Azərbaycanla həmsərhəddir. 1930-cu ildə təşkil olunub. 1990-cı ildən Kapan adlandırılır. Rayonun azərbaycanlı əhalisi 1931-ci ildə 5713, 1959-cu ildə 11146, 1970-ci ildə 13522 nəfər təşkil edib. Bu, rayon əhalisinin müvafiq surətdə 21,5, 33,1 və 37,3 faizinə bərabərdir. 1931-ci ildə 50 kəndin, 1986-cı ildə 21 kəndin əhalisi azərbaycanlılardan ibarət olub.

 

QUQARK RAYONU (hazırda Lori marzının tərkibindədir) - respublikanın şimalında yerləşir. 1930-cu ildə təşkil olunub. 1930-1935-ci illərdə Böyük Qarakilisə, 1935-1964-cü illərdə Kirovakan, 1964-cü ildən Qukark, 1993-cü ildən Vanadzor adlanır. Rayonda 1931-ci ildə 2738 nəfər, 1959-cu ildə 5156 nəfər, 1970-ci ildə 7990 nəfər azərbaycanlı yaşayıb. Bu, rayon əhalisinin müvafiq surətdə 12,7 faizinə, 20,8 faizinə və 27,3 faizinə bərabərdir. 1931-ci ildə 9 kəndin, 1986-cı ildə 8 kəndin əhalisi azərbaycanlılardan ibarət olub.

 

MAS1S RAYONU (hazırda Ararat marzının tərkibindədir) – qədim adı Uluxanlı. “Zəngi” toponimi türkləşmiş qədim kürd tayfasının adı ilə bağlıdır. 1937-ci ildə Zəngibasar rayonu adı ilə təşkil olunub, 1953-cü ildə ləğv olunub, 1965-ci ildə Masis rayonu adı ilə bərpa olunub. Cənub-qərbdə Türkiyə ilə həmsərhəddir. Районда 1931-ci ildə 9485, 1959-cu ildə 9850, 1970-ci ildə 13576 nəfər азярбайжанлы йашайыб. Бу, rayon əhalisinin müvafiq surətdə 68,8 faizinə, 34 faizinə və 29,4 faizinə bərabərdir. Azərbaycatılılar yaşamış kəndlər 1931-ci ildə 25, 1986-cı ildə 12 olub.

 

MEĞRİ RAYONU (hazırda Sünik marzının tərkibindədir) – qədim adı Miğri dağ adı ilə bağlıdır. Respublika¬nın cənub-şərqində Naxçıvanla, cənubda İranla həmsərhəddir. 1931-ci ildə 2334, 1959-cu ildə 3351, 1970-ci ildə 3852 nəfər azərbaycanli əhalisi olub. Бу, rayon əhalisinin müvafiq surətdə 24,3 faizinə, 28,5 faizinə və 27 faizinə bərabərdir. Azərbaycanlılar yaşamış kəndlər 1931-ci ildə 17, 1986-cı ildə 6 olub.

 

NOYEMBERYAN RAYONU (hazırda Tavuş marzının tərkibindədir) – qədim adı Barana Qaraqoyunluların Barani tayfasının adını əks etdiri. 1937-ci ildə bu adla təşkil olunub, 1938-ci ildən Noyemberyan adlandırılıb. Respublikanın şimal-şərqində yerləşir, Azərbaycan və Gürcüs¬tanla həmsərhəddir.. 1931-ci ildə 2007, 1959-cu ildə 3087, 1970-ci ildə 4450 nəfər azərbaycanli əhalisi olub. Бу, müvafiq surətdə rayon əhalisinin 7 faizinə, 13,3 faizinə və 14,9 faizinə bərabərdir. Azərbaycanlılar yaşamış kəndlər 1931-ci ildə 2, 1986-cı ildə 2 olub.

 

SİSYAN RAYONU ( hazırda Sünik marzının tərkibindədir) - respubli¬kanın cənub-şərqində Azərbaycanla həmsərhəddir. 1930-cu ildə təşkil olunub. 1935-ci ilə qədər Qarakilsə, 1940-cı iləcən Sisavan, sonra Sisyan adlandırılıb. Azərbaycan əhalisi 1931-ci ildə 4008, 1959-cu ildə 6212, 1970-ci ildə 7526 nəfər olub. Бу, müvafiq surətdə rayon əhalisinin 15,3 faizinə, 21,6 faizinə və 23,9 faizinə bərabərdir. Azərbaycanlilar yaşamış kəndlər 1931-ci ildə 15, 1986-cı ildə 10 olub.

 

SPİTAK RAYONU (hazırda Lori marzının tərkibindədir) -. respublikanın şimalında yerləşir. 1937-ci ildə təşkil olunub. 1939-cu ilədək Hamam¬lı adlanıb. 1939-cu ildən Spitak adı verilib. Azərbaycanlı ящалиси 1931-ci ildə 3241, 1959-cü ildə 2796, 1970-ci ildə 4036 nəfər olub. Bu, müvafiq surətdə rayon əhalisinin 9,4 faizi, 7,9 faizi və 9,4 faizini təşkil edir. Azərbaycanlılar yaşamış kəndlər 1931-ci ildə 3, 1986-cı ildə 2 olub.

 

STEPANAVAN RAYONU (hazırda Lori marzının tərkibindədir) – qədim adı Cəlaloğlu. Respublikanın şimalında yerləşir. 1930-cu ildə təşkil olunub. Azərbaycanlı ящалиси 1931-ci ildə 68, 1959-cu ildə 973, 1970-ci ildə 1482 nəfər olub. Bu, müvafiq surətdə rayon əhalisinin 0,2 faizi, 3,8 faizi və 4,1 faizini təşkil edirdi. Stepanavan şəhərində 1950-ci ildə 450, 1970-ci ildə 772 nəfər azərbaycanlı əhali yaşayıb. Rayonun ya¬şayış məntəqələri - 1931-ci ildə 18, 1986-cı ildə 19. Azərbay¬canlılar kompakt yaşayan kəndlər olmayıb.

 

TUMANYAN RAYONU (hazırda Lori marzının tərkibindədir) - 1930-cu ildə təşkil olunub və 1959-cu ilədək Alaverdi rayonu adlanıb. 1959-cu ildən Tumanyan adı verilib. Şimaldan Gürcüstanla həmsərhəddir. Азярбайжанлы ящалиси 1931-ci ildə 1117, 1959-cu ildə 1856, 1970-ci ildə 2358 nəfər olub. Bu, müvafiq surətdə rayon əhalisinin 4,2 faizinə, 4,7 faizinə və 5,8 faizinə bərabərdir. Alaverdi şəhərində 1959-cu ildə 211 nəfər, 1970-ci ildə 278 nəfər azərbaycanlı yaşayıb. Azərbaycanlılar yaşamış kəndlər 1931-ci ildə 7, 1986-cı ildə 7 olub.

 

TAŞİR RAYONU (hazırda Lori marzının tərkibindədir) - qədim adı Qaraisa, 1937-ci ildə təşkil olunub. Müxtəlif vaxtlarda Vorontsovka, sonra Kalinino adlandırılıb. Respublikanın şimalında yerləşir. 1990-cı ildən Taşir rayonu adlanır. Azərbaycanlı əhalisi 1931-ci ildə 3128 nəfər, 1959-cu ildə 4958, 1970-ci ildə 7786 nəfər olub.Bu, rayon əhalisinin müvafiq surətdə 15; 19,7; 24,5 faizinə bərabərdəir. Kalinino qəsəbəsində 1970-ci ildə 764 nəfər azərbaycanlı yaşayıb.1931-ci ildə 10, 1986-cı ildə 8 kəndin əhalisi azərbaycanlılardan ibarət olub.

 

VARDENİS RAYONU (hazırda Geğarkunik marzının tərkibindədir) -1930-cu ildə təşkil olunub. Respublikanın şərqində yerləşir. 1930-1969-cu illərdə Basarkeçər rayonu adlanıb, 1969-cu ildə Vardenis adı verilib. Basarkeçər toponimi qədim yaşayış məntəqəsi Bazar və türkmənşəli Kuçar tayfasının adlarının birləşməsindən yaranıb. 1931-ci ildə 17306 nəfər, 1959-cu ildə 17632 nəfər.1970-ci ildə 25781 nəfər azərbaycanlı yaşayıb. Bu, rayon əhalisinin müvafiq surətdə 57.0; 49.5 və 52,7 faizinə bərabərdir. 1931-ci ildə 33, 1986-cı ildə 33 azərbaycanlı kəndləri olub.

 

VAYK RAYONU (hazırda Vayots Dzor marzının tərkibindədir)- qədim adı Paşalı. 1931-ci ildə təşkil olunmuş rayona Əzizbəyov adı verilib. Bu rayonda 1931-ci ildə 5061, 1959-cu ildə 2250, 197-ci ildə 4082 nəfər azərbaycanlı yaşayıb.Bu, rayon əhalisinin müvafiq surətdə 33; 19,6; 24 faizinə bərabərdir. 1931-ci ildə 21, 1986-cı ildə 8 azərbaycanlılar yaşamış kənd olub.

 

YEĞEQNADZOR RAYONU (hazırda Vayots Dzor marzının tərkibindədir)- respublikanın cənub-şərqində yerləşir. 1931-ci ildə təşkil olunub. 1931-1935-ci illərdə Keşişkənd, 1935-1957-ci illərdə Mikoyan rayonu adlanıb. 1957-ci ildən Yeğeqnadzor rayonu adlanır. Bu rayonda 1931-ci ildə 4052, 1959-cu ildə 3967, 1970-ci ildə 5192 nəfər azərbaycanlı yaşayıb. Bu, rayon əhalisinin müvafiq surətdə 18,8, 15,1 və 15,7 faizinə bərabərdir. 1931-ci ildə 26, 1986-cı ildə 15 kəndin əhalisi azərbaycanlılardan ibarət olub.

 

YEREVAN (İRƏVAN, ERİVAN) – Irəvan xanlığının 1828-ci ilədək pay¬taxtı. 1828-1840-cı illərdə Erməni Vilayətinin, 1840-1849-cu il¬lərdə İrəvan qəzasının, 1849-1917-ci ilərdə İrəvan quberniya¬sının mərkəzi. l828-ci ilədək üç məhəllədən – Şəhər, Təpəbaşı və Dəmir¬bulaq məhəllələrindən ibarət olub. 1831-ci ilin siyahıyaalınma¬sı zamanı şəhərin hər üç məhəlləsində birlikdə 7331 nəfər azərbaycanlı-türk, 2369 nəfər yerli erməni əhalisi yaşayıb. Azərbaycanlıların xüsusi çəkisi 75,6 faiz təşkil edib. Irəvan xanlığının süqutundan sonra qısa müddətdə İrandan va Türki¬yədən köçürülmüş 1763 nəfər erməni yerləşdirilib. Beləliklə, azərbaycanlıların xiisusi çəkisi 63,9 faizə enib.

Aşa¬ğıdakı cədvəldə Yerevan əhalisinin sayı və xüsusi çəkisi haqqında rəqəmlər göstərilir:

		0 cümlədən:
İllər	Cəmi əhali	Ermənilər		azərbaycanlılar
		sayı	%	sayı
1828	9700	2369	24,4	7331	75,6
1831	11463	4131	36,1	733 l	63,9
1886	14738	7142	48,4	7238	49,1
1897	29033	12526	43,1	12539	43,1
1905	28533	12912	46,9	12393	45,0
1914	29366	15531	52,8	11500	39,2
1916	51286	37204	72,5	12557	24,4
1926	64613	57259	88,6	4968	7,6
1931	95372	83906	87,9	6656	6,9
1959	499172	463311	92,8	3382	0,7
1970	775028	738045	95,2	2721	0,4
1989	1199000	1175000	98,0	0	0,0

Yerevan əhalisinin belə sürətlə artması təbii artım deyil, mexaniki artım hesabına başa gəlmişdir. "Bir milyonluq paytaxt" kon¬sepsiyasının həyata keçirilməsi, başqa yerlərdən əhalinin köçü¬rülüb Yerevanda yerləşdirilməsi səbəbindən baş vermişdir. Hətta Arpa-Sevan tunelinin tikintisində çalışan ermənilər üçün yaşayış binaları Yerevanda inşa olunurdu. Əhalinin buraya axınının artması kəndlərin dağılmasına səbəb olmuşdur.

Əgər 1931-ci ildə Ermənistanda 1242 yaşayış məntəqəsi var idisə, bunların sayı 1995-ci ildə 952 olmuş, yəni 290 kənd da¬ğıdılmışdır. Əsasən ermənilər yaşayan dağ kəndləri dağıdılmış, əhalisi azərbaycanlılar yaşayan, münbit torpaqları olan kəndlər¬də yerləşdirilmişdir. Ermənistan rəhbərliyi sönmüş 290 kəndin dirçəlməsi məsələsini həll et¬mək əvəzinə Azərbaycana qarşı ərazi iddialarından əl çəkmir, təcavüzü davam etdirirdi.