Azərbaycan Respublikasının Prezidenti yanında Qeyri-Hökumət Təşkilatlarına Dövlət Dəstəyi Şurasının maliyyə yardımı ilə hazırlanmışdır
QƏRBİ AZƏRBAYCAN: AZƏRBAYCANLILARA QARŞI GENOSİD DEMOQRAFİK STATİSTİKA GÜZGÜSÜNDƏ
Həbib Rəhimoğlu
SİLİNMƏZ ADLAR,
SAĞALMAZ YARALAR
MÜNDƏRİCAT
Müəllif haqqında
Ön söz
AZƏRBAYCANLILAR ERMƏNİSTAN SSR ƏRAZİSİNDƏ
ERMƏNİSTAN RESPUBLİKASI ADLANAN ƏRAZİDƏ AZƏRBAYCANLILAR YAŞAMIŞ KƏNDLƏR
Ermənistan SSR-də azərbaycanlılar yaşamış rayonlar
CƏDVƏLLƏR
XƏRİTƏLƏR
ERMƏNİSTAN SSR ƏRAZİSİNDƏ AZƏRBAYCANLILAR YAŞAMIŞ KƏNDLƏRİN RAYONLAR ÜZRƏ TƏSNİFATI
SON SÖZ ƏVƏZİ
Erməni təbliğatının təşkili
1907-ci ildə Bakıdakı erməni mədəniyyət ittifaqı tərəfındən Sankt-Peterburqda S.Zavaryanın "Qarabağın igtisadi şəraiti və 1906-1907-ci illərin aclığı" kitabı çapdan çıxmışdır. Burada 1905-1906-cı illərdə Qarabağda baş vermiş hadisələrin səbəb və nəticələri şərh olunmuşdur. Təsadüfi deyil ki, S.Zavaryanın kitabı Bakı erməniləri tərəfindən tez-tələsik maliyyələşdirilmişdir ki, uzaq Peterburqda məhz 1907 ildə, yəni 1905-1906-cı illlərin faciəsindən dərhal sonra işıq üzü görsün. Bu ermənilərin azərbaycanlılara qarşı məharətli və çevik əkstəbliğatının bariz nümunəsidir. Yəni məkrli düşmənlərimiz əsrlər boyu qanlı hadisələri “isti-isti” təhrif etmiş, öz interpretasiyalarında millətimizə qarşı yönəlmiş tərzdə xaricdəki ictimaiyyətə yeridməyi bacarmışdır. İlk baxışdan bu kitab “obyektiv” görünsə də, erməni xisləti özünü büruzə verir, faciədə tatarlar(yəni azərbaycanlılar) təqsirləndirilir. Erməni müəllif 1905-ci il Qarabağ hadisələrinin səbəbini aşağıdakı kimi səciyyələndirirdi: "1905-ci ildə bütün Rusiyada yatmış xalqlar əsrlik yuxudan ayıldı, əldən düşmüş zəhmətkeş kütlə azad həyatın şirinliyni dadaraq mübarizəyə qoşuldu, həmçinin qarabağlılar da. Bu xalq nədən narazı idi, hansı əsarət onlar üçün daha dözülməz və əzablı idi, hansı əsarətə qarşı mübarizə aparmaq asan idi. Təbii ki, onlar istismarçılarına qarşı, erməni kəndlərində təkbətək yaşayan ögey "sahibkarlarına" qarşı. Bu ona görə baş verdi ki, Varandın və Xaçenin bir çox sakini Bakıda öldürülmüşdü, orada ilk hücuma keçənlər tatarlar olmuşdu". Bu iqtibasda yazılanın aq yalan olduğu məlumdur, lakin görürük ki, onlar artıq əsrin əvvəlindən türk aləminə qarşı ardıcıl təbliğatın təməlini Rusiyada və başqa ölkələrdə möhkəmləndirmişdirlər. İllər boyu ermənilər bu kimi böhtanları geniş yaymaqla uydurma "mets yeğerni" (yəni “böyük qırğın”) haqqında geniş ictimaiyyətdə oturuşmuş təsəvvür yarada bilmişlər.
Sovet dövründə də bu iş öz önəmini itirməmiş, əksinə, genişləndirilmişdir. Ermənilər SSRİ-nin ən nüfuzlu rəsmi nəşrlərində rəhbər vəzifələri tuta bilmiş və milləyçilik maraqlarını qane edən məqalələr dərc etdirmişlər. Beləluklə də gələcək ərazi iddiaları üçün əvvəlcədən“faktoloji baza” hazırlamışlar. Məsələn, 50-ci illərdə Böyük Sovet Ensiklopediyasının elmi-redakaksiya şurasındaİ.Knunyantsın, Sovet Tarixi Ensiklopediyasında A. İoannisyanın olması aşaqıda göstərilən materialların ən etıbarlı məxəz sayılan ensiklopediyada dərc olunmasına imkan yaratmışdı:"Oz mədəniyyət və dillərinə görə ermənilər dörd əsas qrupa bölünürlər:
1) Ararat vadisi erməniləri, onların dili müasir erməni ədəbi dilinin əsasını təşkil edir; 2) Şərq erməniləri (Zəngəzur, Dağlıq Qarabağ, Lori, Qazax); 3) Qərb erməniləri (Böyük Ermənistan, Kiçik Ermənistan); 4) Cənub və Cənub-Qərb erməniləri (Vaspurakan, Taron, Sasun, Zeytun, Kilikiya).(bax: Большая Советская Энциклопедия”, Второе издание, 1950, том 3, стр.49). Əfsuslar olsun ki, bu kimi ensiklopedik təhriflər çoxdur. Göründüyü kimi, hələ 1950-ci ildə inanılmış məxəzlərin dili ilə israr olunur ki, erməni dilinin bir qolu Azərbaycanın qədim ərazisində - Zəngəzur, Dağlıq Qarabağ, Lori, Qazaxda - formalaşmışdır. Bununla da həmin ərazilərin güya Ermənistana məxsus olmasını göstərməyə çalışıblar.
Digər bir fakt. Erməni Sovet Ensiklopediyasında Müsavat partiyası haqqında verilən materialda deyilir: "Azərbaycanda müsavatçıların və Ermənistanda daşnakların hakimiyyəti dövründə (1918-1920) iki ölkə arasında münasibətlər ciddi surətda kəskinləşmişdi. Ərazi ixtilafları üzündən silahlı toqquşmalar baş verdi. Azərbaycanın müsavatçı hökuməti öz silahlı qüvvələrinin 34-nü Ermənistanla sərhəd rayonlarında mərkəzləşdirdi. Azərbaycanda erməni əhalisinin gırğını, talanı baş verdi. Qarabağda 1920-ci ilin yazında Şuşa xarabalıqlara çevrildi, bir çox erməni kəndləri yerlə-yeksan oldu, əhali məhv edildi".
Əslində isə Ermənistanda daşnakların hakimiyyəti dövründə (1918-1920-ci illər) 280 min nəfərə yaxın azərbaycanlı qırğına mərüz qalıb. 1916-cı ildə Zəngəzur qəzasının kəndlarində 52612 nəfər azərbaycanlı əhalisi olduğu halda, 1926-cı ildə orada cəmi 5634 nəfər azərbaycanlı geyd olunub. 10 ildə azərbaycanlıların 10 dəfə azalması əlbəttə ki, qırğın və talanın təzahürüdür. O zaman Qarabağda azərbaycanlılar yaşayan kəndləri kim viran qoyub? Əlbəttə daşnaklar. Bunu biz yox, tarixi faktlar sübut edir.
Lakin ermənilər ildən ilə yalanlarının miqyasını genişləndirir və yeni təbliğat texnologiyalarına əl atırlar. Hovhannes Melkonyanın "Yaddaş sahəsi" kitabı buna misal ola bilər. 512 səhifədən ibarət olan bu təhrif toplusu 1987-ci ildə, cəmi 3 ay müddətində yığılıb, çap olunub satışa buraxılmışdır. Kitabda 1915-ci ildə Türkiyədə guya baş vermiş erməni qırğını şahidlərindən 353 nəfərin 1916, 1917, 1918, 1919-cu illərdə Karendən, Vandan, Muşdan, Yerznkadan, Xnusdan, Qarsdan, İqdirdən, Zmyurnadan, Trabzondan, Ayntapdan, Ter-Zordan, Berkridən, Sarıqamışdan, Yerevandan, Aleksandropoldan, Qüdsdən qohum-əqrabalarına göndərdikləri, lakin ünvanına çatmayan məktubları verilmişdir. Müəllifin göstərdiyinə görə, guya bu məktublar Birınci Dünya Müharibəsi zamanı almanlar tərəfindən batırılmış Amerikanın, İngiltərənin, Fransanın sualtı gəmilərindən tapılmışdır. Onları Petros Tonapetyan adlı erməni toplayıb, 1922-ci ildə çoxaldıb yaymışdır.
Bu məktublar əsasında müəllif türklərin guya ermənilərə qarşi etdiklərinin siyahısını oxucuların diqqətinə çatdırır. Buna bənzər kitabların əsrin 80-ci illərində çap olunması türklərə qarşı nifrət hissini alovlandırmaq məqsedini güdürdü. Erməni millətçiləri bədnam "Qarabağ probleminini" öz maraqlarına uyğun həll etmək üçün məhz millətçilik psixozuna bel bağlayırdılar.
Kitabda 1915-ci il hadisələrinin dəhşətli mənzərəsini verməklə əslində müəllif türklərə bu cür işkənçələr verməyə çağırır. 80-ci illərin millətimizə qarşı soyqırımını xatırlayanda görürsən ki, bu kimi kitablardan erməni millətçiləri vəhşilik dərslərini yaxşı mənimsəmişdir. Kitabdakı hadisələri Qarabağda baş vermiş real vandalizm faktları ilə tutuşduranda gözünün qabagında qarll-palçıqlı dağ cığırları ilə sürünən azərbaycanlı uşaqlar, qadınlar, beli bükülmüş qocalar, Tanrıdan imdad gözləyən körpələr, Ermənistanın Quqark rayonunda iri diametrli dəmir borulara doldurulub diri ikən betonlanan körpələr, dönan insanların məsum çöhrələri canlanır.
Azərbaycan xalqı "qana qan" fəlsəfəsini həmişə rədd etmişdir. Hətta azərbaycanlı mütəxəssislər milli münaqışəyə baxmayaraq 1988-ci ildə Ermənistanda baş vermiş güclü zəlzələdən zərərçəkmişlərə kömək üçün oraya yollanmış və təyyarə qəzasında həlak olmuşlar. Bu da xalqımızın humanistliyinin, mənəvi kübarlığının təzahürüdür.
Azərbaycanlılara qarşı 1905-1906-cı, 1918-1920-ci və sonrakı illərdə törədilmiş soyqırımların 353 yox, ondan 100 dəfə çox şahidlər də, kifayət gədər rəsmi arxiv materialları, sənədlər də mövcuddur. Xüsusi qeyd etməliyik ki, M. Ordubadinin “Qanlı illər” əsəri məhz soyqırım şahidi olmuş yüzlərlə azərbaycanlıların məktubları əsasında yazılıb. Amma nə yazıq ki, sovetlər dövründə faktlarla zəngin olan bu kitab yasaq edilib! Ermənilər isə məhz Azərbaycan yazıçısının əsərinin fabulası üstündı qondarma məktublaq toplusunu yapıblar! 1988-ci il faciəlı olaylarından dərhal sonra da tutarlı dəlilləri ümumiləşdirib "Yaddaş sahəsi" kimi sənədli toplunun hazırlanıb çap olunmasına girişən, qabağa düşən olmayıb. Söhbət başqa xalqlara və millətlərə qarşı nifrət hissi alovlandıran saxta ədəbiyyatdan getmir. Söhbət ondan gedir ki, zamanında erməni kimi sayıq və məkrli düşmənlə informasiya müharibəsində biz xeyli vaxt itirmişik: millətlərarası münasibətlər düzgün işıqlandırılmayıb, keçmişin ziddiyyətlərinə həqiqi, əsaslandırılmış giymət verılməyib, kimin kim olduğu sənədlərin dili ilə tam açıqlanmayıb...
Fəlakət təbiətin qəzəbi, faciə isə insan əməlinin nəticəsidir. Bir çox sivilizasiyaların, ölkə və xalqların süqutunun əsas səbəbi yersiz arxayınçılıq və sayıqsızlıq olub. Nə yazıq ki,erməni millətçiləri tarixi faktları öz xeyirlərinə saxtalaşdırdığı halda, o zamanın Azərbaycan alimləri, partiya xadimləri, ziyalıları Kremlin qəzəbindən qorxaraq ehtiyatlı davranıb, həqiqəti deməkdən çəkinib, hələ erməniləri yüksək vəzifələrə çəkiblər. Azərbaycan Sovet Ensiklopediyasının materiallarından belə çıxır ki, daşnaklar bir nəfər də azərbaycanlının xətrinə belə dəyməyib! Azərbaycan Sovet Ensiklopediyasında (Bax: III cild, soh. 353, 354) Daşnaksutyun partiyası haqqında verilən məqaləyə diqqət yetirək. 109 sətirlik materialda Daşnaksutyun partiyasınin tarixi haqqında ümumi mülahizələr yürüdülür, onların Azərbaycanda törətdikləri qırğın, talan haqqında isə bir kəlmə də olsun danışılmır. Müsavat partiyası haqqında verilən 103 sətirlik materialdan belə çixır ki, 1918-1920-ci illərdə Zaqafqaziyada baş vermiş bütün hadisələrin baiskarı və təşkilatçısı Daşnaksutyun yox, Müsavatdır!. İki məqalə, iki fərqli münasibət. Ermənilər millətini türk xalqlarına qarşı sayıq və mübariz olmağa səsləyir, Sovet Azərbaycanının alimləri isə daşnakların cinayətini Müsavatla bağlayır, həqiqəti gizlədir, bununla da millətinin sayıqlığını kütləşdirir. Gəlin etiraf edək ki, məğlubiyyətlərimizin əsas səbəblərindən biri məhz budur.
Bu yazıda gətirilən faktlardan da aydın olur ki, 70-ci illərə gədər Azərbaycan xalqının başbilən siyasətçiləri bu məsələlərə diqqət yetirmədiklərindən facıələr və soyqırımlar yenidən baş verib.
Erməni siyasətbazları Türkiyəni genosid siyasəti yeritməkdə ittiham etsə də, faktlar bunun əksini təsdiqləyir.
Daşnak partiyasının rəsmi orqanı olan "Azadamard" qəzetinin verdiyi məlumata görə, 1985-ci ildə Türkiyədə 150 min nəfər erməni yaşamışdır (bax: "Azadamard", 1993-cü il, 6-I2 avqust N 3012). Göründüyü kimi, Türkiyədə ermənilərin kökü kəsilməyib, əksinə, orada ticarət, ictimai iaşə, biznes sahəsində çoxlu erməni çalışır. İndi yalnız İstanbulda erməni dilində 10-dan artıq gəzet və jurnal nəşr olunur. Bunlar "Jamanak", "Mərmərə", "İho”, "Apoyevmatini", "Külis", "Jbid", "Proseçe 78", "Surp prkiç", "Lraber", "Aqos" adlı qəzet və jurnallardır. Maraglısı odur ki, "Lraber" və "Akos" türkcə nəşr olunur. Bu iki qəzetin məqsədi türk oxucusunu erməni mədəniyyəti, incəsənəti, siyasi hadisələri, kilsədaxili həyatı ilə tanış etməkdir. Bu gəzetlər kilsə-dini ayinlər, milli ənənələr haqqında çoxlu materiallar dərc edir. 12 səhifəlik "Akos"un 10 səhifəsi türk dilində, 2 səhifəsi erməni dilində nəşr olunur. İstanbulda erməni patriarxlığı, 40-dan artıq erməni kilsəsi, onlarca erməni məktəbi fəaliyyət göstərir. İstanbul universitetlərində çoxlu erməni alimi çalışır. Bəs Ermənistanda? Hazırda orada bircə nəfər də olsa azərbaycanlı qalmamışdır. Yüzilliklərin şahidi Toxmax göl qəbiristanlığını belə məhv etmişdirlər. Faktlar təkzibolunmaz surətdə göstərir ki, qəsbkarlıq, təcavüz və genosid siyasətinin təşkilatçıları erməni kilsəsi, daşnak partiyası, icraçıları isə Ermənistan iqtidarıdır, adlarını erməni tarixində əbədiləşdirmək arzusunda olan başkəsənlər, azərbaycanlı uşaqları yalnız milli mənşəyinə görə diri-diri oda atıb yandıranlar, qocaların başının dərisini soyanlardır....
90-cı illərdə erməni millətçi yazıçıları, incəsənət xadimləri, siyasətçiləri "milli azadlıq hərəkatı" şüarını əllərində dəstəvüz edərək erməniləri yaşadıqları ölkələrdə, xüsusilə, Türkiyədə dövləl quruluşuna qarşı üsyana və təxribata çağırırdılar. Qəsbkarlıq tarixi təkrarlanırdı, çünki bu kimi çağırışlar XIX əsrin 70-80-ci illərində də geniş vüsat almışdır. O zaman bu istiqamətdə Raffi, M.Xrimlyan, Q.Srvandsyan, A.Toxmaxcyan və başqaları xüsusi fəallıq göstərirdilər. Onlar Rusiyanın himayəsinə arxalanaraq kürdlər va aysorilərlə ittifaqda Türkiyəyə qarşı çixış etməyin zəruriliyini önə çəkirdilər. Daşnak partiyasının ıdeoloqu Q.Ardzruni yazırdı: "Ermənilərin ümid bəslədiyi yeganə dövlət Rusiyadır". Əgər Qərbi Ermənistan (yəni Türkiyənin ərazisi) Rusiya ilə birləşdirilərsə, "bir nəçə ildən sonra ölkə çiçəklənməyə başlayar". M.Mamuryan ermənilərin azadlığını silahlı mübarizədə görür, Q.Çilingəryan vətən naminə qan tökməyin ülvıliyini təbliğ edirdi. Raffinin "Samvel", "Davit bek" romanlarının qəhrəmanları da bu ideya ilə yaşayırdılar. Onlardan biri deyirdi: "Ey atalar, ey babalar... əgər siz bu kilsələrin yerində... qalalar tiksəydiniz, əgər siz bu müqəddəs xaçların və qabların əvəzinə silahlar alsaydınız, əgər siz bizim bu məbədlərimizdə ətirli buxarın əvəzinə barıt çəksəydiniz, indi bizim ölkə xoşbəxt olardı". Başqa bir yerdə Raffi dəyirdi: "mən... tarixi fakt üçün yox, məni məftun edən müasir hərəkat üçün yazıram".
Q.Patkanyan erməni xalqının azadlığını onun qaldırdığı qılıncın ucunda görürdü, erməni qızını xopdan qılınc tökməyə, cəbhəyə yollanıb qələbə çalmağa və azad qayıtmağa səsləyirdi. H.Paronyan XIX əsrin 70-ci illərində "Tatron" məcmuəsinin səhifələrində dərc etdirdiyi məgalələrində qeyd edirdi ki, insan hüquqlarını əldə etməyin və saxlamağın birınci amili silahdır. Arsen Toxmaxçyan, o ölkəni, o vətəni və o xalqı xoşbəxt hesab edirdi ki, onun övladları böyük məqsədlər naminə ölməyi bacarır, bilirlər ki, onlar üçün ölmək həyatın başlanğıcıdır.Civaninin, H.Tumanyanın, A.Arpiaryanın, Muratsanın, P.Proşyanın, H.Hovhannesyanın, Q.Ağayanın və başqalarının əsərlərində də həmin ideya təbliğ edilirdi.
Hovhannes Tumanyan şerlərinin birındə gənclərə müraciətlə yazırdı:
"Ey əzabkeşlər, gəlirik,
Gəlirik silahlanaraq,
Azad gün, həyat və sevinci
Sizin üçün gətiririk"
'70 ildən artıq bir müddətdə xalqlar dostluğunun yenilməz qalası adllandırılan SSRI-nin ınöhkəmləndirilməsi uğrunda mübarizənin ön sıralarında addımlayan, erməni siyasətçilərinin fəaliyyətinin məxfı tərəfinə nəzər salaq. Sovet İttifaqı marşalı, iki dəfə Sovet İttifagı qəhrəmanı İvan (Hovhannes) Xristoforoviç Bağramyanın 1980-ci ildə Yerevanda "Hayastan" nəşriyyatında çap olunmuş "Moi vospominaniya" kitabının 21-ci və 25-ci səhifələrində deyilir: "Mне 6ыло без малого 18 лет, я достаточно ясно понимал суть сложившейся на Кавказском фронте общей военной обстановки и кровавых событий в Турции, ввергших, как уже говорилось, весной 1915 года все население Западной Армении в пучину безысходного горя. Я не мог оставаться в стороне от борьбы против ненависгных врагов моего родного народа. При этом отчетливо понимал, что только плечом к плечу с российским солдатом мне будет под силу сражаться против турецких палачей".
"Весь армянский народ был убежден в том, что Андраник всю свою сознательную жизнь посвятил самоотверженной борьбе за освобождение родной Западной Армении от многовекового деспотизма реакционных кругов Османской Турции.
Весьма знаменательно, что в составе дружины Андраника некоторое время героически сражался против турок молодой Анастас Иванович Микоян, а в рядах 6-й добровольческой дружины на Эрзерумском направлении доблестно бился Гайк Бжишкян, впоследствии прославленный герой гражданской войны, видный полководец Красной Армии, вошедший в историю под именем Гай. Уже тогда он отличался бесстрашием и командирскими способностями".
Bu onu təsdiqləyir ki, Аzərbaycan xalqına qarşı törədilmiş soyqırımın arxasında mikoyanlar, baqramyanlar, şahnazaryanlar, osipyanlar... olmuşlar. ХIХ əsrin 70-80-ci illərinin yazıçıları ilə ХХ əsrin 70-80-ci illərin erməni ziyalılaпnın, о сümlədən, Silva Kaputikyanın, Sего Хаnzadyanın,Vardges Petrosyаnın, Gevorq Eminin, Zori Ваlауаnın, Leonid Qruntsun və başqalarının anlilürk fikirləri eynidir. Çünki onlaпn hamısı eyni erməni şovinizminin kökü üstündə “boy atmışlar”.. Наlbuki biz öz soydaşlarımızın taleyinə biganəlik üzündən Аzərbaycan xalgına qarşı soyqırım barədə söz deməkdən çəkimnişik, susmuşuq.
Nə qədər qəribə görünsə də Azərbaycan Sovet Ensiklopediyasının səhifələrində Ermənistanda уаşауan azərbaycanlılar, onların sayı, yaşadıqları bölgələr və kəndlər haqqında bircə kəlmə də yazılmayıb.Moskvanın Sovet Azərbaycanına təzyiqi buna imkan verməyib. Ensiklopediyalar çap olunan dövrdə SSRİ-də eyni ideologiya və eyni hökümət başçılıq etsə də, respublikalardan birinə bütün dünyada yaşayan ermənilər haqqında malumat vermək olardı, digərinə isə qonşu respublikada yaşayan öz soydaşları barəda yazmaq yasaq edilirdi.
Erməni Sovet Ensiklopediyasında bütün dünya ölkələrində yaşayan ermənilər, onların bütün yaşayış məntəqələri haqqında, vaxtilə (hətta 4-5 nəfər erməni yaşamış məntəqələr daxil olmaqla), əhalisi, onun məşğuliyyəti, kəndlərin təbiəti və koordinatları haqqında miifəssəl məlumatlar verilmişdir. Azərbaycanda erməni ayağı dəyən bütün yaşayış məntəqələri - çaylar, dağlar, dərələr haqqında Erməni Sovet Ensiklopediyasında müfəssəl məlumatlar vardır. Hətta bir çox yaşayış məntəqələrinin tarixi ermənilərin xeyrinə təhrif olunmuş halda verilmişdir. Məlumdur ki, Ensiklopediyalara düşən faktlar rnütləq həqiqət kimi qəbul olunur, tədqiqatçılar dürüst məlumat axtarışında məhz ensiklopediyalara ən etibarlı mənbə kimi üz tutur. Bu baxımdan Azərbaycan Sovet Ensiklopediyasının erməni məsələsinə aid bir sıra məqalələri milli maraqlarımıza cavab vermir, tarixi təhrif edir və gerçəklikdən yayındırır.
Erməni Sovet Ensiklopediyasında Azərbaycanda yaşayan ermənilər haqqında geniş ınaterial verilmişdir. Orada deyilir: "Ermənilər Azərbaycanın indiki ərazisində qədim zamanlardan yaşayırlar. Böyük Haykın Artsax və Utik quberniyaları ilə yanaşı, ermənilər habelə Kür çayından şimalda və Kaspi dənizinin cənub-gərb sahillərində yaşayırdılar. Onlar kənd təsərrüfatı, sənətkarlıq və ticarətlə məşğul olurdular. Azərbaycan Rusiyaya birləşdikdən sonra diyarın ermənilər yaşayan sahələrində da mədəni həyat xeyli canlandı. Sənaye Bakısının yüksəlişi ilə yanaşı ermənilərin də sayı artmış və şəhər Zaqafqaziyada ermənilərin ictimai-siyasi və mədəni mərkəzlərindən birinə çevrilmişdir". (Erməni Sovet Ensiklopediyası, I cild, səh.90).
“Ermənilər Azərbaycanın indiki ərazisində qədim zamanlardan yaşayırlar" cümləsi ilə erməni alimləri uzaq hədəfi vurur, demək istəyirdilər ki, Azərbaycan ermənilərin qədim ərazisidir. Qeyd etmək yerinə düşər ki, Erməni Sovet Ensiklopediyasının 1-ci cildi 1974-cü ildə, Azərbaycan Sovet Ensiklopediyasının(ASE) 1-ci cildi isə 2 il sonra - 1976-cı ildə çap olunub. Erməni Sovet Ensiklopediyasının (ESE) I cildində Ermənistanda azərbaycanlılar yaşayan kəndlər haqqında geniş məlumat verilib, azərbaycanlı əhalinin miqdarı göstərilmişdir. Sonrakı cildlərdə isə bu kimi məlumatlar yoxdur. Yəqin onlar ASE-nin cildlərini diqqətlə izləmiş, orada Ermənistanda azərbaycanlılar yaşayan kəndlər haqqında heç bir məlumat olmadığından ESE-də də bu barədə yazmağı lazım bilməmişlər.
Boyük Vətən Müharibəsindən sonra azərbaycanlıların faciəsi yenidən başlandı. Sovetlər birliyində vətənpərvərlik ruhunun alovlanmasına xüsusi diqqət yetitildiyi şəraitdə Ermənistan SSR-də bu məqamdan məharətlə istifadə olundu. Vətənpərvərlik pərdəsi altında qatı millətçilik, antitürk çağırlşları vüsət aldı, başqa ölkələrə qarşı torpaq, ərazi iddialarına rəvac verılirdi, daşnakların tarixi "qəhrəmanlıqlarına" dair onlarca filmlər çəkildi "David bek", "Samvel", "Pan takavar" kimi romanlar, qatı millətçilik ruhlu onlarca hekayələr, şerlər toplusu çap olunmuşdur. Nəticədə Ermənistan SSR-də şovinizm ruhunun yüksəlməsi ifrat səviyyəyə çatmışdır.
Ermənilərin "mets yeğerni" adlandırdıqları 1915-ci il hadisələrinin 50-ci ildönümü yaxınlaşdıqca ərazi tələbləri, türklərə qarşı iddialar yenidən baş qaldırdı. Xüsusilə, Krımın Ukrayna SSR-ə verilməsindən sonra ekstremist tələblər geniş vüsət almışdır. 1962-1963-cü illərdə Ermənistan KP MK bürosunda Azərbaycan və Türkiyəyə torpaq iddiaları ilə əlaqədar məsələlər müzakirə olunanda kuluarlarda gizli söhbətlər gəzirdi ki, SSRI Ali Soveti Rəyasət Heyətinin sədri A.Mikoyan Dağlıq Qarabağ Muxtar Vilayətinin Ermənistan SSR tərkibinə verilməsi məsələsini N.S.Xruşşovun yanında qaldırmış, Xruşşov isə cavab vermişdir ki, “kifayət qədər hərbi texnika ayırıb ermənilərin bir gecədə Dağlıq Qarabağdan Ermənistana köçürülməsi barədə tapşırıq verə bilər”. Təbiidir ki, ölkə rəhbərinin belə kəskin rəaksiyası öz müsbət təsirini göstərirdi. Lakin 1964-cü ildə N.S.Xruşşovun hakimiyyətdən kənarlaşdırılması müvəqqəti sakitliyi pozdu. "mets yeğerni", yəni "böyük qırğın"ın 50-ci ildönümünə hazırlıq işləri genişləndi. Erməni versiyasına görə, 1915-ci ildə Osmanlı imperiyasında guya "böyük qırğın" baş vermiş, türklər 1,5 milyon ermənini girmışdır. Bu tədbirin keçirilməsi ərəfəsində həm xarici ölkələrdə fəaliyyət göstərən daşnak partiyasının həm də Ermənistan SSR rəhbərliyinin təbliğatı eyni əlçatmaz hədəfə - "Böyük Ermənistan" mifinin reallaşmasına yönəldilmişdir. Həm rəsmi dairələr, həm də kütlə tərəfindən irəli sürülən tələb o idi ki, Gürcüstan SSR-in Boqdanovka rayonu, ona həmsərhəd olan bölgələrin, Azərbaycan SSR-nin Naxçıvan Muxtar Respublikasının və Dağlıq Qarabağ Muxtar Vilayətinin əraziləri, Türkiyə Cümhuriyyətinin böyük bir hissəsi - Qars, Ərdəhan, Trabzon, Qaren, Bitlis, Van vilayətləri Ermənistana birləşdirilsin. Bütün əmək kollektivləri, kolxoz və sovxozlarda, ali və orta məktəblərdə, hətta ibtidai siniflərdə belə tədbirlər keçirilir, uydurma "mets yeğerni"n 50-ci ildönümünü erməni xalqının yekdilliyi və birliyi naminə yüksək səviyyədə keçirmək çağırışı səslənir, türklərə qarşı nifrət hissi təlqin edən kinofilmlər nümayiş etdirilir, kitablar çap olunurdu. Kütləvi mətbuat orqanları, radio və televiziya vasitələri ilə ermənilərin başqa xalqlardan üstünlüyünü “sübut edən” məgalələr çıxır, verilişlər təşkil olunurdu. Yaşı əllini ötməyənlər belə türklərin vəhşiliklərini "gözləri ilə gördükləri"ni deyirdilər. Televizor ekranlarından erməni xalqını türklərə qarşı mübarizəyə qalxması çağırışları səslənirdi.
İddia irəli sürülən ərazilərin xəritəsi çap olunub divarlara vurulur, "Böyük yeğernin 50 illiyi", "İntiqam saatıdır", "Birliyə çağırır", "Bizim torpaglar və bizim qanımız", "24/IV-1965" yazılmış plakatlar yapışdırılırdı.
Yerevanda azərbaycanlıların poçt qutularına təhqiramiz sözlər yazılmış kağız parçaları salınırdı. Belə bir şəraitdə Ermənistanda yaşayan azərbaycanlıların vəziyyəti dözülməz həddə çatmışdır. Yerevanda, Ləninakanda, Kirovakanda, Qafanda avtobuslarda, bazarlarda, ictimai yerlərdə azərbaycanlılar təhqir olunur, döyülürdü. Xüsusilə 1965-ci ilin aprel ayında ehtirasların qızışması son həddə çatmışdır.
Yerevandakı M.F.Axundov və M.Əzizbəyov adına məktəblərdə aprelin ikinci yarısında məşğələlər dayandırılmışdır. Azərbaycanlılara bazara məhsul aparmamaq, Yerevanda bir neçə gün işə çıxmamaq tövsiyyə olunurdu. 0 zaman Yerevan Şəhər Partiya Komitəsinin birinci katibi vəzifəsində çalışan V.Muradyan azərbaycanlı əhalinin təhlükəsizliyini qorumaq sahəsində xeyli iş görmüşdür. Lakin 1908-ci ildə Türkiyənin Ardvin şəhərındə anadan olmuş, Rusiyada təhsil alıb boya-başa çatan Ermənistan KP MK-nın birınci katibi Y.N.Zarobyan erməni millətçilərinin əlində girov vəziyyətinə düşdüyündən heç bir əməli tədbir görə bilmirdi. Millətçilik psixozunun genişlənməsində o zaman ali məktəblərin komsomol işçiləri, məsələn, S.Harutyunyan, S.Poqasyan xüsusi canfəşanlıq göstərirdilər. Onların hər ikisi Ermənistanda azərbaycanlılara qarşı törədilmiş son genosid dövründə Ermənistan KP Mərkəzi Komitəsinin birinci katibi vəzifəsində işləmişdirlər.
1965-ci ilin 23-24-25 aprel günlərində Yerevanda sanki insan seli axırdı. Millətçilik psixozundan qızışmış erməni əhalisi kiiçələrə çixmış, uydurma genosid gurbanlarının xatirəsınə ucaldılmış memoriala doğru axışırdı. Kütlənin önündə katalikosla birlikdə respublikanın rəhbərləri addımlayırdılar. Kütlənin başı üstündə qara qumaşla örtülmüş rəmzi tabut aparılırdı. "Böyük Ermənistan", "Qoparılmış ərazilər Ermənistana qlaytarılmalıdır", "İntiqam, intiqam" sözləri yazılmış şüarlar çoxluq təşkil edirdi. Təntənəli matəm yığıncağı keçirilən Opera və Balət təatrı binası qarşısında çoxsaylı kütlə yığışmışdı. Təntənəli mərasimin translyasiyası zamanı tribunadan səslənən bəzi yumşaq çıxışlar etnopsixoz vəziyyətinə çatmış qaragüruhu qıcıqlandırmış, onlar binanın qapı-pəncərələrini qırmış və hücuma keçmişlər. Respublikanın partiya və hökurnət rəhbərləri qaçıb binanın hücumdan müdafiə zirzəmisində gizlənmiş və səhərə qədər orada girov kimi saxlanmışdırlar. Katalikos Vazgen yığıncağı idarə etməyi öz üzərinə götürmüşdü, bütün gecə radikal çıxışlar səslənmiş, radio ilə birbaşa translyasiya olunmuşdur.
1965-ci il aprel hadisələri A.Mikoyanın başçılıq etdiyi Kreml erməni lobbisinin dəstəyi olmadan baş tutmazdi. Məhz onlara görə Moskva susmuş, kəskin münasibət bildirməmış və heç bir ölçü götürməmişdir. Yalnız Ermənistan KP MK-nın birinci katibi Y.Zarobyan vəzifəsindən azad edilərək 1966-cı il fevral ayından SSRİ Elektrotexnika Sənayesi nazirinin müavini vəzifəsinə təyin olundu.
1982-ci ildə "Oqonyok" jurnalı Dağlıq Qarabağı Ermənistanın ən səfali guşələrindən biri adlandırmışdı. Azərbaycanda isə özlərini bilməməzliyə vurub susmuşdular. Sero Xanzadyanın, Silva Kaputikyanın, Zori Balayanın, Vardges Petrosyanın və onlarca başqalarının millətçilik, nifrət ruhlu əsərləri ardıcıllıqla meydana çıxırdı. Şahen Mkrtıçyanın "Dağlıq Qarabağın tarixi arxitektura abidələri" (Yerevan, 1985-ci il), Arqam Ayvazyanın "Naxçıvanın memorial abidələri və relyefi" (Yerevan, 1987-ci il) iri həcmli kitabları çapdan çıxmışdı. Hər iki kitabda Naxçıvanın və Dağlıq Qarabağın Azərbaycan SSR ərazisi olduğu barədə bircə kəlmə də olsun yazılmayıb. "Naxçıvanın məmorial abidələri və relyefi" kitabinda isə deyilir: "Tarixi Ermənistan va onun vilayəti olan Naxçıvan bir çox zəngin mədəniyyət ənənələri, yazı və yazı mədəniyyəti, ədəbiyyat, arxitektura və tətbiqi incəsənətin ocağı olmuşdur" (səh.125). Hələ bundan xeyli əvvəl erməni millətçiləri İttifaq miqyasında Dağlıq Qarabağı Ermənistanın tərkib hissəsi kimi göstərməyə cəhd etmiş, heç bir müqavimətə rast gəlmədiklərinə görə daha da həyasızlaşmışdılar. Onlar rus ziyalıların imkanlarından da məharətlə istifadə edirdilər. "Календарь врача"da (1963-cü il), N. V. Voronsovun "Монументальная скульптура" (l984-cü il) kitabinda, habelə "Основы советского государственного права" (1987-ci il) dərsliyində Dağlıq Qarabağ Muxtar Vilayəti Ermənistanın tərkib hissəsi kimi göstərilmişdi.
1988-ci ilin may, iyun aylarında Ermənistan televiziyasında göstərilən qondarma süjetlər antiazərbaycan isteriyasınının gücləndirməsinə yönəldilmişdir. Şuşa şəhəri milis şöbəsinin qarşısında yerləşən Vəzirov küçəsindəki 7 nömrəli binanın 20-ci mənzilinin içərisində onlarca iri daşlarlı göstərən aparıcı həyəcanlı səslə deyirdi ki, vəhşi azərbaycanlılar bu evi daşqalağa tutmuş, milis idarəsi isə kömək etməmişdir.
Həmin il İyunun 20-də televiziyada gostərildi ki, Masis rayon xəstəxanasında yatan 35 qadın işlədiyi tikiş fabrikində azərbaycanlı fəhlə tərəfindən zəhərləndirilib xəstəxanaya düşmüşlər. Həmin verilişdən bir neçə saat sonra Masis qəsəbəsində isteriya halına düşmüş erməni əhalisi əlindən tərpənmək mümkün deyildi. Hətta Yerevandan avtobuslarla yüzlərlə "boyevik"lər gəlmişdi. Mitinq iştirakçıları türkləri Ermənistandan çıxarmağı tələb edirdilər. Bu həmin günlər idi ki, Masis rayonunun azərbaycanlı əhalisinin çoxu evlərindən qovularaq Rəncbər kənd sərhəd zastavasında sığınacaq tapmışdı. Bu verilişlərın təşkilatcısı o zaman Ermənistan Təleviziya və Radio Verilişləri Komitəsinin sədri S.Poqosyan idi. 0,hələ 1965-ci ildə antitürk tələbə çıxışlarının təşkilatçılarından olmuş, sonralar Ermənistan KP MK-nın birınci katibi vəzifəsınə səçilmişdir.
Malumdur ki, Qorbaçov Stavropolda işləyərkən erməni mafioz qruplarına himayədarlıq etmişdir O dəfələrlə qeyd etmişdir ki, Stavropolda onun çoxlu erməni dostları olmuşdur. Orada Qorbaçovla birlikdə işləyən Markaryantsın Ermənistan SSR Nazirlər Sovetinin sədri vəzifəsinə, onlarca erməninin Kremlə yüksək vəzifələrə irəli çəkilmələri ermənipərəstlikdən xəbər verirdi.
Şahnazarov, Ağanbekyan, Brutens, Xaçaturyan kimi erməni siyasətbazlarının Qorbaçovun ətrafına toplaşması və onun ən yaxın məsləhətçiləri olması mühüm rol oynayırdı. Ermənistanın və Dağlıq Qarabağın erməni icması nümayəndələrinin Kreml kabinetlərində tez-tez gəbul olunmaları, ermənilər tərəfindən Heydər Əliyevin əlehinə uydurma azərbaycan adları ilə yazılmış ərizələrin Qorbaçova çatdırılması bu fikri təsdiqləyir. ABŞ-a səfəri zamanı erməni lobbisinin Qorbaçova və arvadına giymətli hədiyyələr verməsi, bu epizodun Moskva və Yerevan təleviziyası ilə dəfələrlə göstərilməsi təsadüfi deyildi. Bu ictimai fikrə təsir göstərmək üçün düşünülmüş aksiya idi. Qorbaçovun SSRİ prezidenti seçilməsini reallaşdıran akademik Osipov (Osipyan) olmuşdu. SSRI Ali Sovetinin sessiyasında səsvermə komissiyasının sədri olan Osipovun qələm hesablamaları Qorbaçovun qələbəsini təmin etdi.
Zori Balayan, Silva Kaputikyan, Viktor Hamparsumyan istədikləri vaxt Qorbaçovun qəbuluna düşürdülər. Halbuki Noyemberyandan olan Sosialist Oməyi Qəhrəmanı qaçgın Mərzə Mustafayevanı, Vedidən Ali Sovetin dəputatlarını, qəhrəman anaları Kremlin həndəvərinə belə buraxmırdılar.